Jürgen Pieters - De asse waait weer binnen

Het mysterie rond Suse Esberg, de boekenvondst van Willy Roggeman

Jazzmuzikant en schrijver Willy Roggeman (85) vond in 1953 in de Holstraat in Gent op zijn studentenkot 74 Duitse boeken die van een zekere Suse Esberg afkomstig waren. Die schonk hij samen met zijn complete boekencollectie in 2008 aan de universiteit van Gent. Zo werden Esbergs boeken in de zomer van 2018 in Gent ‘uitgepakt’!

UGent Professor Literatuurwetenschap Jürgen Pieters vroeg zich af wie Suse Esberg was en hoe haar 74 boeken daar in Gent belandden. Na heel wat speur- en zoekwerk wist hij het verhaal rond Suse Esbergs’ boeken, de achtergrond en de geschiedenis te ontrafelen en schreef het neer in ‘De asse waait de tuin binnen’.


Willy Roggeman zat er een beetje mee in dat hij de boeken misschien onterecht in bezit nam, maar de eigenaar van het studentenkot zag er geen graten in en wou ze gewoon kwijt. Roggemans interesse was gewekt, want hij studeerde Duitse literatuur. Toch bleef er een schuldgevoel omdat hij dacht dat Suse als Joodse vrouw mogelijk in de Holocaust omgekomen was. En hoewel Suse in Roggemans essays en gedichten opduikt, wist hij zelf heel weinig over die vrouw. De mooi ontworpen ex-libris van Suse Esberg in sommige boeken vielen wel op en ergens de vermelding ‘Wolfenbüttel’.

Jürgen Pieters ontdekte vrij snel dat Suse Esberg (1895-1935) uit Wolfenbüttel zelf niet Joods was, maar wel getrouwd met een Joodse man. Hun zoon Joachim had de boeken in Gent achtergelaten. Die was al in 1933 uit vrees voor de nazi’s door zijn ouders naar Gent gestuurd. Na het raadselachtige overlijden van Suse zocht haar man Ivan Esberg in 1936 zoon Joachim op in Gent. Hoe het hen verder verliep is een schokkend verhaal dat Pieters als een historische thriller opbouwt.


Roggemans inspiratie

Jürgen Pieters herinnert zich niet precies de aanleiding toen 23 jaar geleden in de eerste gesprekken met Willy Roggeman (toen 62) voor het eerst de naam van Suse Esberg viel. Wat hij wel opmaakt uit de dagboeknotities van 1996 is dat Roggeman toen met de boeken van Suse ‘in de weer’ is geweest. En twee gedichten van de bundel The Minimalist Encyclopedia slaan op ‘Suse’, waarin hij haar voorstelt als een slachtoffer van de Holocaust.

In juni 2018 pikt Pieters de draad op in een persoonlijk gesprek met Roggeman over diens ontdekking, op 18-jarige leeftijd, van de boeken van Suse Esberg. En komt Pieters speurtocht in een versnelling tot het uiteindelijke verhaal waarbij hij de titel van zijn boek ‘de asse waait de tuin weer binnen’ ontleent aan een vers uit het gedicht ‘Suse’.

Pieters gaat dieper in op Roggemans studentenperiode 1951-1953 en de invloed van mensen die hem omringen. Roggeman heeft dat bijvoorbeeld verwerkt in ‘Blues voor glazen blazers’ (1964). Het centrale personage uit dat ‘proza in cool’ is een jonge saxofonist (alter ego van Roggeman). Pieters haalt een foto aan waarop Roggeman te zien is met onder meer pianist Richie Powell (jongere broer van Bud). Richie Powell kwam samen met Clifford Brown om het leven in een auto-ongeval op 26 juni 1956.

In ‘Blues voor glazen blazers’ haalt Roggeman ook ‘de nieuw gepromoveerde hoogleraar’ (Herman Uyttersprot) aan, die hij als een mentor zag en promotor was van zijn thesis rond Franz Werfel. Daar ziet Pieters ook een link met de boeken van Suse Esberg waarin vier titels van Werfel voorkwamen. Bovendien zit in ‘Blues voor glazen blazers’ een verwijzing naar een houtsnede van Masereel die Roggeman in een van Suse Esbergs boeken vond.


Geschiedenissen die elkaar kruisen

Zo belanden we bij het tweede deel dat ingaat op Suse’s boeken en leven. Dit vormt het essentiële en uiterst fascinerende verhaal rond de Esbergs. Prachtig speurwerk dat Pieters brengt van Ninove, waar Roggeman woont, tot de Duitse stad Wolfenbüttel in Nedersaksen, waar Suse Esberg woonde, maar ook verder onderzoek via internet met de fotocollectie van Marianne Steiner (geboren Esberg en nicht van de echtgenoot van Suse) in New York. En de tragiek in Saint-Cyprien bij Perpignan. Ontluisterend, verrassend en boeiend.

In het derde deel legt Pieters dan verbanden met ‘geschiedenissen die kruisen’. Daar lichten we een klein detail uit: Pieters bezoekt Willy Roggeman met zijn bevindingen in 2018 en komt in het gesprek op Suse uit, maar ook ‘Audrey’ uit ‘Blues voor glazen blazers’. Daarbij vertelt hij dat Willy de plaat van het Dave Brubeck Quartet bovenhaalde, wel een aparte versie die hem inspireerde tot de naam Audrey.

Jürgen Pieters geraakt zelf door Suse en jazz geïnspireerd als hij haar op kerstavond gedenkt (Suse werd op 24 december 1895 geboren) met het beluisteren van ‘Tiger Rag’ in verschillende versies. Eentje van Art Tatum is van 1933, het jaar waarin Suse zoon Joachim naar Gent stuurde. En de eerste versie is van 1917 (Nick LaRocca’s Dixieland Jazz Band), toen Joachim één jaar oud was. Pieters vond nog in de notities van Roggeman een verwijzing naar de versie van LaRocca in een lezing over de geschiedenis van de jazz.

Pieters besluit: ‘De geschiedenissen blijven kruisen en elkaar echoën, in gelijkenissen en verschillen, zoals de vier ‘Tiger Rags’ (…). Twaalf minuten lang duivelse ritmes, een muzikale wake voor een vrouw uit Wolfenbüttel en haar zoon die een kleine zeven jaar lang in de stad woonde waar ik werk. Naar die stad bracht hij de boeken van zijn moeder. De boeken bleven er (…) worden er nog steeds bewaard, in het archief van een auteur die zich meer dan eens door de boeken liet inspireren.”

Met een zeer gedetailleerde toelichting (Literatuur) over de tien hoofdstukken, de lijst van de boeken van Suse Esberg, en een Spotify-lijst rond ‘De asse waait de tuin weer binnen’ rondt Jürgen Pieters zijn intrigerend boek af.

© Bernard Lefèvre – januari 2020


De asse waait de tuin weer binnen – de boeken van Suse Esberg
Auteur: Jürgen Pieters
Uitgeverij ASP nv 2019
ISBN: 978 90 57 18 913 5
Aantal pagina’s: 186
Taal: Nederlands

Jürgen Pieters doceert Algemene Literatuurwetenschap aan de Universiteit Gent. Hij is de auteur van (o.m.) De tranen van de herinnering, Het gesprek met de doden (2005), Op zoek naar Huygens, Italiaanse leesnotities (2014) en Shakespeare: Auteur voor alle seizoenen (2016).