Misha Alperin: een jazzmuzikant die nooit jazz speelt

© Anne-Marie de Haas

Op 11 mei 2018 overleed in zijn woonplaats Oslo de Oekraïense pianist, componist en muziekdocent Misha Alperin.

Alperin werd in 1956 geboren in Kamenez Podolsky (Oekraïne) en groeide op in Moldavië, waar hij een klassieke opleiding genoot. In 1980 vormde hij een van de eerste Moldavische jazz ensembles. Hij verhuisde in de jaren ’80 naar Moskou en richtte samen met hoornist Arkady Shilkloper en volkszanger Sergey Nikolaevich Starostin het Moscow Art Trio op. Sinds 1993 woonde hij in Oslo waar hij actief was als hoogleraar aan de Noorse Academie voor Muziek. Daarnaast bracht hij albums uit voor het label ECM, o.a. samen met John Surman en Anja Lechner.

De interviewer van Jazz’halo had tussen 2013 en 2017 regelmatig contact met hem en was aanwezig op zijn zestigste verjaardagsconcert in Oslo. Een face-to-face-interview stond in de planning. Helaas is het zover niet gekomen.

Hieronder een deel van een mailinterview met Alperin uit 2013, vervolgens een verkorte weergave van een Skypegesprek uit 2016.

Misha, in 1989 nam je samen met hoornblazer Arkhady Shilkoper je eerste album Wave of Sorrow uit op ECM. Dat is inmiddels bijna drie decennia geleden. De muziekindustrie is er in al die jaren niet gunstiger op geworden voor jazzmuzikanten.

Misha Alperin: Ik denk dat jazz niet het juiste label is voor mijn composities. Ik ben eerder een soort van improviserend musicus. Mijn inspiratie gaat verder dan de zogenaamde ritmische muziek en dat is waarom ECM de juiste platenmaatschappij voor mij is. Iemand vertelde me, dat ik een jazzmuzikant ben, die nooit jazz speelt. Dat vind ik leuk en dat klopt bovendien. Ik hou meer van muziek in het algemeen dan van jazz in het bijzonder.

Wave of Sorrow was een speciaal album voor mij en Arkady Shilkloper. Het was als een eerste liefde. Ik zal het nooit vergeten. Dit album zit vol grote contrasten. In die tijd werd ik vooral geïnspireerd door de Balkan en Joodse muziek (en mijn dromen).

In 1993 verhuisde je van Moskou naar Oslo en vestigde je je daar als muziekdocent aan de Noorse Academie voor Muziek. Denk je dat deze grote veranderingen je stijl en je kijk op de muziek hebben beïnvloed?

Misha Alperin: Deze verhuizing naar het Noorden heeft me sterk beïnvloed. Het is gemakkelijk om de verschillen te horen tussen mijn muziek van toen en de muziek die ik vandaag de dag maak. De Balkan inspireert me niet meer. Waarom niet? Ik woon al twintig jaar in Noorwegen. Ik weet dat niet elke kunstenaar zo gevoelig voor zijn omgeving is, maar ik ben er altijd door beïnvloed. Het gebeurt buiten mij om, ik ben er niet bewust mee bezig.

In 2008 heb je Her First Dance opgenomen. Het album herenigt je met Shilkloper. Tevens is het je eerste nieuwe opname voor ECM in 10 jaar. Waarom heeft het zo lang geduurd?

Misha Alperin: Van 2003 tot 2005 was ik ziek en was ik niet in staat om te werken. In die jaren schreef ik vooral muziek voor het Moscow Art Trio. Deze muziek is uiteindelijk terecht gekomen op "Instead of making children". Dit album verscheen op het label Jaro, waar ik ook mijn andere "ethno"- albums voor heb opgenomen. Mijn opnames voor ECM verschillen nogal van mijn opnames voor Jaro Records. Daarnaast heb ik geen contract met ECM, zoals de meeste artiesten die daar opnemen. Een plaat van mij wordt uitgebracht als Manfred (JH: Eicher, oprichter en eigenaar van ECM records) het idee ziet zitten of niet.

Heeft muziek je leven geïnspireerd, of is je muziek geïnspireerd door je leven?

Misha Alperin: Leven heeft mijn muziek geïnspireerd. En muziek heeft mijn leven geïnspireerd. Muziek is gewoon een spiegel, niets meer. Ik groei en mijn smaak is aan het veranderen. Veel dingen die eerder voor mij belangrijk en mooi waren, zijn wellicht nog steeds belangrijk, maar vandaag de dag niet meer zo mooi als in het verleden. Het heeft o.a. met levenservaring te maken.

© El Gvojos

De volgende tekst is afkomstig uit een Skype-gesprek met Alperin in mei 2016.
   
Misha Alperin: In 1990 dacht ik erover om naar Nederland te verhuizen. Ik begon mijn muzikale ontdekkingstocht op de jazzafdeling in Den Haag. Maar deze bleek erg conservatief. Ik was verrast door de strikte scheiding tussen traditie en avant-garde. In Nederland werd ik meteen geconfronteerd met een benauwende hokjesgeest. En dan moet je weten dat ik naar West-Europa kwam omdat ik klaar was met al die grenzen!

Ik woonde een maand in Amsterdam, in het hart van de stad. Er woonden bevriende schilders uit mijn eigen land en ze vroegen me om voor hun kat te zorgen. Ze lieten me gratis in hun drie verdiepingen tellende pand wonen, maar ik kende er verder niemand. Ik heb in die maand veel exemplaren van mijn ECM-album ‘Wave of Sorrow’ verspreid, maar van niemand ontving ik een antwoord. Ik ging naar de scholen maar het kon niemand iets schelen.

Ik heb les gegeven aan het conservatorium van Rotterdam. Een prachtige school waar iedereen Engels spreekt, een echte internationale school. Ik werkte met studenten van het hoogste niveau en ik vroeg een van hen: “Je bent klaar om af te studeren, waar wil je mee het podium op?”

En hij antwoordde: "iets van Oscar Peterson.”

Na even stil te hebben gezeten reageerde ik: "Hoe zit het met je EIGEN verhaal, want ik ken Oscar Peterson al, maar hoe zit het met jou?" En hij zei: "Wat bedoel je? Probeer je grappig te zijn?”. Hij begreep echt niet wat ik bedoelde.

En dat zegt voldoende over de leraren. Het gaat ze niet om de kunst. Studenten leren hoe ze muzikant moeten zijn. Ze leren alleen stijlen.

Geen creatieve nieuwe dingen?

Misha Alperin: Het Nederlandse onderwijs is orthodox, uitzonderingen daargelaten. Individuen bevinden zich buiten het systeem.

En dat orthodoxe systeem bestaat niet in Noorwegen?

Misha Alperin: Dit land geeft me alle mogelijkheden om mijn klus te klaren. In Noorwegen is er sprake van een open, zeer creatieve omgeving. Het gaat er niet om individuen. Het gaat niet om MIJ. Daarom mag ik 70% van de Europese jazzmusici tot mijn studenten rekenen.

Dat is onmogelijk.

Misha Alperin: Het is officieel! Neem onze gezamenlijke kennis, de Italiaanse pianist Alessandro Sgobbio. Na drie jaar is het hem gelukt bij mij te komen. Uiteindelijk vond hij een Noorse groep en nu reist hij tussen Göteborg, Kopenhagen en Oslo met een speciaal programma en zijn eigen werk. Allesandro kan niet overleven in Italië. Nu woont hij in Parijs. Een van de beste Italiaanse jazzpianisten!

De markt voor jazz is verzadigd in Italië ?

Misha Alperin: Ja, of beter: het systeem is gesloten en dat heeft te maken met de Italiaanse Jazzmaffia.

Neem mijn vriend Paulo Fresu. Hij is aanwezig in elke bibliotheek in Italië. Je ziet grote fullcolorboeken Paulo Fresu with Friends.  Prachtig allemaal. Een geweldige muzikant. Hij weet dus hoe hij moet combineren. Maar het gaat niet om de muziekontwikkeling in Italië. Het gaat over Paulo Fresu en dat is zo jammer. Er is amper ruimte in Italië, er is zo weinig ruimte voor (andere) persoonlijke stemmen.

En in Oslo?

Misha Alperin: Hier is net het tegenovergestelde! We hebben alleen ruimte voor allesbehalve maffia, vanwege de sociaal-democratische manier van denken. Iemand als Jan Garbarek staat volledig op zichzelf. Jan is de grootste onder de Noren. Hij heeft nooit leraren gehad, heeft nooit een band met onze school gehad. Nooit geld van de staat ontvangen. En hij zal nooit geld van de staat krijgen. En dat is het verschil tussen Noorwegen en landen als Rusland en Italië.

Dus, misschien is er een relatie tussen het politieke systeem en het muzikale systeem?

Misha Alperin: Precies. Er moet ruimte zijn voor iemand die wil onderzoeken wat ongebruikelijk is, maar als er geen geld is voor onderwijs, dan is er nergens geld voor. Dat betekent mogelijk dat de volgende generaties Braziliaanse Bossa Nova's zullen blijven spelen. De laatste keer dat ik in Amsterdam was werd er een overdosis aan Bossa Nova’s gespeeld. Verschrikkelijk. De muziekeducatie in Noorwegen zit er ergens tussenin.

Het zit waar tussenin?

Misha Alperin: Laat ik het zo zeggen: het is onze taak, als musicus, om te verbinden. Het is een opgave. We houden ons niet bezig met labels als rock, pop of folk. Dat is het probleem van de huidige samenleving. We dienen ons te onderscheiden. Musici ontvangen geen waardering voor grensoverschrijdende projecten, integendeel! We moeten ons verantwoorden voor onze uitstapjes naar de wereldmuziek omdat onze muzikale ontdekkingstocht misschien is ingegeven door commerciële motieven.

Noorwegen biedt muzikanten daarentegen wel een goede mogelijkheid om een grensoverschrijdende carrière te beginnen?

Misha Alperin: Ja, dat is de reden waarom iedereen tegenwoordig naar Noorwegen gaat. Vorig jaar stonden er 83 buitenlandse studenten ingeschreven! Toen ik in '93 aankwam, waren er GEEN buitenlandse studenten en sprak niemand Engels op school.

Je geeft les in Oslo. Hoeveel buitenlandse leraren doceren er naast jou op jouw faculteit?

Misha Alperin: Heel weinig. De Noorse leraren voeren hun gevechten. Het Noorse gevecht is erg beleefd. Noren vechten nooit als Russen. Alles in Noorwegen is erg leuk, maar achter de schone schijn schuilt hetzelfde verhaal: de competitie. Noorse competitie betekent: als mijn vrienden me kennen, ken ik mijn vrienden.

Is dit vervelend voor jou?

Misha Alperin: Het is geweldig. Ik hou ervan.

Waarom?

Misha Alperin: Luister maar naar mijn muziek. Het zit vol contrasten en dat is mijn manier van leven. Alles waar we het zojuist over hadden staat in hoog contrast met de zeer grijze muziek van tegenwoordig en de zeer grijze manier van leven. Iedereen probeert zijn identiteit te beschermen. Het gaat om bescherming.

OK, muziek betekent voor sommigen identiteit en bescherming, maar wat betekent muziek voor jou?

Misha Alperin: Muziek is een spiegel van deze wereld. Mijn muziek is mijn missie in deze wereld. Tekst niet. Geloof niet wat de mensen zeggen. Mensen zeggen dat ze geloven in WIJ! Maar in feite geloven ze slechts in zichzelf.

Ik kan alleen maar zeggen: Probeer naar je familie te kijken en spreek voor jezelf af: vanaf morgen is alles WIJ. Aanvullende voorwaarde: praat nooit over het verleden en praat nooit over de toekomst.

Kun je je voorstellen hoe je vervolgens zult leven?

Misha Alperin: Ik leef zo. Alles is WIJ!

Jij bent WIJ. En zo toon je jezelf aan je omgeving?

Misha Alperin: Ja, het draait allemaal om WIJ!

Ik geef het voorbeeld: Ik ben de gelukkigste persoon ter wereld. En vervolgens gaat de rest denken: “OK, als hij gelukkig is, waarom kan ik het niet zijn?” Al mijn studenten, al mijn muzikanten, al mijn vrienden en andere mensen om me heen. Iedereen die mij kent, weet het: Misha maakt geen grapje, hij is een lichtjager.

Een lichtjager?

Misha Alperin: Ja, een jager van het licht. (Alperin toont een kristal). Hier is een Kristal van Licht. Het gaat over energie. Je kent wellicht de jaren zeventig, The Bee Gees, of beter: een decennium eerder The Beatles? Die hippie-energie bestaat niet meer. Dat is jammer. Deze mensen zagen het licht omdat er hoop was. Hoop is licht! Ze leefden als WIJ!

Denk aan de Lennon-song Imagine (Misha zingt):  "Stel je voor dat er geen mensen zijn?", "Stel je voor dat er geen religies zijn, geen oorlogen, stel je voor dat we één zijn!"  Waar is dat besef vandaag? Lennon had wat mij betreft gelijk, maar het gaat nu niet om Lennon, het gaat om ongeveer duizenden jaren dezelfde fout. We zijn nu niet samen, we zijn eenzaam.

In Nederland willen ze tolerant zijn, maar ze begrijpen niet wat dat betekent, ze begrijpen niet wat ze willen. Dit is slechts een cliché. "Wij zijn tolerante Nederlanders!" Maar ze zijn niet tolerant, ze doen alsof! En dat is nog veel erger. Kun je je voorstellen dat iemand in Noord-Korea doet alsof hij vrij is? Nee, natuurlijk niet, maar niemand doet alsof in Noord-Korea! Ze willen niet doen alsof omdat ze weten dat het geweer altijd aanwezig is. Ze kennen de regels van het spel.

Het ergste van de democratie is dat het niet tolerant is! Het is gewoon blabla.

Dus je gaat niet terug naar Nederland?

Misha Alperin: Het gaat niet om Nederland, het gaat om de energie! De maatschappij is overal hetzelfde, vol regels! Het gaat over begrenzing. Het zit ook vol met clichés, Zo is de sociaal-democratie in Noorwegen een mythe. In Rusland beweert niemand dat er vrijheid is. Hier in het westen hebben we een parallelle realiteit gecreëerd.

En de realiteit keert weer terug in de muziek?

Misha Alperin: Ja, muziek is een realiteit die buiten de maatschappij staat. Die jongens in de jaren zestig met hun hippie-attitude waren heel tegendraads, omdat ze tegen de maatschappij ingingen. Het is niet toegestaan om drugs te gebruiken, dus we doen het. Muziek is een reactie, geen revolutie, alleen evolutie. Evolutie zit hier in je hoofd. Dat betekent dat het niet uitmaakt of je in China of elders woont ... je moet je eigen wereld creatief maken. Geen Chinese of Nederlandse wereld. Het gaat om het totaalplaatje.

Hoe bereik je deze realiteit uiteindelijk in de muziek?

Misha Alperin: Heel mijn leven zoek ik naar harmonie. Ik kies heel zorgvuldig de mensen met wie ik speel. De projecten die ik doe idem dito. Ik probeer een natuurlijke sfeer rondom mij te creëren. Wij zijn een!
Het staat haaks op de wijze waarop er momenteel binnen de jazz wordt gewerkt. Kijk naar freejazz. Deze muziek is nep. Anarchie heeft niets met vrijheid te maken. Vrijheid is verantwoordelijkheid!

Je contract met ECM is beëindigd. Je laatste album bij dit label is 8 jaar geleden uitgebracht.

Misha Alperin: Heb je mijn open brief aan Manfred Eicher op Facebook gelezen? In deze brief zeg ik tegen Manfred: "Alles moet veranderen. Niets blijft hetzelfde.” Het is een Quincy Jones-nummer. Quincy is een genie. Quincy kwam lang geleden naar Moskou en hij vertelde ons: “Ik word bekritiseerd omdat ik muziek schrijf voor Michael Jackson! En men denkt dat ik dat enkel doe voor het geld! Nee, natuurlijk niet. Dat is niet waar! Ik doe dit omdat ik een complete muzikant ben! En dat is precies wat ik mijn leven lang doe!"

Zo zeg ik nooit: ik ben ECM! Dat label is slechts een deel van mijn verhaal. Manfred vroeg me waarom ik zoveel ritmische muziek speel (omdat hij het niet leuk vond). Ik zei: “vind je het niet leuk? Maar dat ben ik! Vandaag dans ik, morgen huil ik! Dus je wilt dat ik lieg over mijn gevoelens? Wellicht ben ik elke dag depressief terwijl jij heel gelukkig bent!?”

En hoe zit het met die clichés? Noorse jazz? Melancholische jazz?

Misha Alperin: Ik maak muziek voor melancholische mensen, het heeft niets met jazz te maken! Ik leef met de dag. Ik ben aanwezig in het moment. Ik speel nu! De volgende seconde is de toekomst. Ik weet niets over deze toekomst. Ik hoop dat mijn boodschap en mijn muziek helder genoeg zijn in deze wereld.

Robin, hoe zit het eigenlijk met jou? Je zegt dat je een jazzjournalist bent, maar je weet niet waar je het over hebt. Omdat jazz niet bestaat. We praten over stijlen en rollen en we hebben er geen benul van wat het allemaal inhoudt. We hebben het over jazz omdat dat een term is die we denken te begrijpen. Omdat we niet weten hoe we moeten spreken over de mystieke wereld die daarachter schuil gaat. Als je zegt dat je speelt in de stijl van het mysterie zullen de mensen denken dat je gek bent. Muziek zonder label is slecht te verkopen. Om uit deze clichéwereld te komen, moet je van binnen vrij zijn om te begrijpen dat de mensen niet weten waar ze het over hebben. Ze hebben geen idee wat de betekenis van het woord is.

Er worden zo ontzaglijk veel clichés gebruikt. Neem een woord als democratie. Mensen hebben geen idee wat dat betekent. Jazz is wat het is. En jazz is het vak dat ik onderwijs. Ik probeer mijn leerlingen bij te brengen dat ze moeten stoppen met het denken in clichés. Dat is lastig, want alles is een cliché. Maar achter dit cliché schuilt de liefde en de energie.

Dus dat is hoe je je lessen begint? Je spreekt over energie en liefde?

Misha Alperin: Ja. Liefde en energie! Dit is wat we nu doen. Ik stuur je nu liefde! Als ik over grenzen spreek, begrijp je het meteen verkeerd. Dus spreek ik over liefde en energie, kortom: we creëren een liefdesaura. Dat betekent: we houden van elkaar in onze wereld van liefde. Als je aan energie denkt, moet je nadenken, voel je energie, voel je liefde! Het heeft met conditionering te maken.

Als ik zeg: 'speel jazz', dan speel je de muziek die je onder deze noemer hebt leren spelen.

En dan zou je kunnen beginnen zoals Oscar Peterson. Bedankt voor het interview!

Misha Alperin: Graag gedaan. Heel erg bedankt dat je zo openhartig was.

© Robin Arends